Топонимика родного края → Блог

Топонимы Колпеницкого сельского Совета.
Я изучила топонимы Колпеницкого сельского Совета и попыталась объяснить значения населённых пунктов.
Деревня Антоново – название населённого пункта происходит от имени собственного. Деревня расположена к северу в 5км от города Барановичи, на территории Колпеницкого сельсовета, численность – 287 жителей. ( Данные по численности населения на 2011г.) Среди названий населённых пунктов топоним Антоново довольно распространён как на территории Беларуси, так и других славянских стран. Только в Беларуси такое название имеет 17 населённых пунктов, в России - 9 населённых пунктов, в Украине – 1.
Деревня Анисимовичи – название населённого пункта происходит от имени собственного или фамилии, образованной от имени. Расположена южнее д. Антоново в 3 км от города Барановичи на территории Колпеницкого сельсовета, численность населения – 192 жителя.
Деревня Гирово – согласно топонимического словаря название ойконима литовско - балтийского происхождения g i r i a , что значит лес. Деревня расположена на юго-восток от города Барановичи, численность жителей – 603 человека.
Деревня Дубово – название происходит от дерева дуб, т.е. место, где росли дубы. Деревня расположена за 6 км на восток от города за урочищем «Гай», проживает 222 человека. Планируется городская застройка микрорайона.
Деревни Лавриновичи и Якимовичи – название образовано от имени или фамилии.
Деревня Забродье - название произошло от географического местоположения населённого пункта, или особенностей транспортных путей «брод» - переход через реку.

Микротопонимы окрестностей д. Б. и М. Колпеница
Взгляните на географическую карту, она вся испещрена названиями стран, морей, островов, рек, озёр, городов, сёл. И это только малая часть существующих топонимов. Свои имена имеют и очень мелкие объекты: леса, луга, поля, болота, изгибы и затоны рек, овраги, холмы и ямы, балки, части сёл и деревень.
Изучение названий мелких объектов является предметом микротопонимики – особого раздела топонимики, делающей пока первые шаги.
Микротопонимия – это собственные имена небольших географических объектов, имеющих узкую сферу употребления, например, лесов, полей, болот. Учёные - топонимисты выделяют агрооним – название земельного возделанного участка, пашни, поля (Русское поле); гелоним – собственное имя любого болота, заболоченного места (Чаново); годоним – название улицы; дримоним – собственное имя любого лесного участка, бора, рощи; лимноним – собственное имя любого озера, пруда; некроним – собственное имя места погребения; антропоним – названия географических объектов по собственным именам людей.
Такие названия, как правило, не зафиксированы в географических справочниках и редко встречаются в письменных документах, их хорошо знают лишь местные жители. В каждом селе можно записать, обычно, десятки таких названий. Есть такие названия и у жителей деревни Колпеница.

Топонимия Барановичского района
По данным на 2006 год на территории Барановичского района расположено 244 сельских населённых пункта (см. перечень населённых пунктов в приложении 1). Изучив географическую карту Барановичского района, список деревень сельских Советов, и «Краткий топонимический словарь» Жучкевича, я попыталась провести классификацию ойконимов Барановичского района. Я объединила названия Барановичского района в группы согласно общепринятой классификации в топонимике. В результате чего установила, что на территории района встречается больше всего географических названий, произошедших от собственных имён и фамилий (80 населённых пункта), например, Репичи, Севрюки, Чернихово. Далее следует группа названий, объясняющихся географическим положением или природными характеристиками местности (47 названий), такие как Подлесейки, Приозёрная, Заполье, Замошье, Застаринье, Пруды, Верхолесье, Вершок. Встречаются названия населённых пунктов, связанные с занятием людей в прошлом (14 названий), например, Млынок, Бартники, Гута, Тартаки. Среди ойконимов района встречаются названия, отображающие особенности транспортных путей (6 названий). Например, Переносины, Крыжики, Мостытычи, Забродье, Переволока. Много на территории Барановичского района ойконимов, отображающих названия растений и животных – Дубово, Дубровно, Ясенец, Дятлово, Шпаковцы, Ежоны. Распространены названия, произошедшие от названий рек: Большая и Малая Своротва - р.Своротва, Новая и Старая Мышь – р.Мышанка, Задвея – р. Двея. Легче всего было сгруппировать названия, имеющие простое объяснение: название реки, растение, животное. Сложнее классифицировать названия населённых пунктов, произошедшие от фамилий, т.к. для этого необходимо знать фамилии, распространённые в Беларуси. Я воспользовалась «Кратким топонимическим словарём» и нашла ответы на свои вопросы. Предлагаю ознакомиться с классификацией ойконимов Барановичского района.

Кулёк – возера ў басейне ракі Шошы, за 37 км км на паўночны ўсход ад г.Глыбокае. На беразе в.Завулак Рускі Псуеўскага сельскага савета.
Плошча 0.04 км кв. Даўжыня 0.32 км. Найбольшая шырыня 0.12 км. Даўжыня берагавой лініі 0.75 км. Знаходзіцца на забалочанай раўніне, схілы катлавіны да 3 м, шырыня поймы 50-100 м.
Праз возера цячэ ручай, які ўпадае ў возера Молена.
Назва возера верагодней за ўсё паходзіць ад старажытнага тэрміна ў значэнні “возера”. Аналагі ёсць у многіх мовах сусвету. Параўнай у тым жа значэнні: цюркскае КУЛЬ, таджыцкае КУЛ, персідскае ГЁЛЬ, хіндзі КУЛ, адыгскае КУЛЬ.
Параўнаем таксама назвы іншых падобных беларускіх водных аб’ектаў: рэк Кулажка, Кулажанка, Кулёўка, Кульскага канала, Кульшыцкага возера. У Падмаскоў’і КУЛІГАМІ, КУЛІЖКАМІ называлі раней “лугі і завадзі”. На Рускай Поўначы КУЛІГА - “выгін ракі, круты паварот, мыс, заліў”. У цэнтральных абласцях Расіі КУЛІЖКА – “луг на беразе ракі, або возера”.

Глыбоччына – азёры, рэкі і іх назвы


Прадмова

На паўночным захадзе Віцебскай вобласці ляжыць маляўнічы азёрны край – Глыбоччына. На плошчы 1.8 тысяч квадратных кілометраў знаходзіцца болей за сто вялікіх і малых азёр. Некаторыя азёры яшчэ мала кранула цывілізацыя, яны чыстыя, багатыя натуральнай расліннасцю і жыўнасцю. Палова тэрыторыі раёна выкарыстоўваецца пад сельскагаспадарчыя патрэбы. 24 працэнты ад агульнай плошчы займаюць лясы. У раёне працуе доследны лясгас, а ў яго складзе дзейнічае дэндралагічны парк у вёсцы Арэхоўна. Наяўнасць вялікай плошчы лясных масіваў і вадаёмаў садзейнічае развіццю розных форм турызма і адпачынку.
Асабліва прывабныя глыбоцкія краявіды вясной і летам. Над берагамі азёр і балацін лётаюць буслы, пранізліва крычаць кнігаўкі, шапацяць чараты. Няма ні гулу машын, ні тлуму горадоў, толькі плёскат хваль стварае прыемны лёгкі гукавы арнамент. А водар паветра ні з чым не параўнальны. Ці то парфум вербы, ці то дыханне альхі з асінай, узрушальны водар фіялак і сасёнак на узгорках, а можа проста пах чысціні. Дыхай і жыві! У лясных пушчах тут водзяцца ласі і дзікі, ваўкі і лісы, рысі і куніцы, у некаторых месцах можна бачыць пасяленні баброў. Прывабная Глыбоччына для рыбакоў, бо ў мясцовых вадаёмах водзяцца больш за дваццаць відаў рыб.
Са старажытных часоў у такіх прыгожых і прыдатных для жыцця мясцінах сяліліся людзі. Насельнікі азёрнага края, працавітыя і ўмелыя, выраблялі з-пад лясоў ляды, вырошчвалі на іх зерне і грэчку, каноплі і лён, гадавалі скаціну, рабілі розныя гаспадарскія прылады, будавалі ўтульныя драўляныя хаты і прыгожыя каменныя касцёлы, цэрквы і палацы. Святыя намоленыя духоўныя месцы і такая ж чыстая пракаветная прырода навокал. Гэта – святая спадчыня нашых продкаў. Яе трэба не толькі берагчы, даглядаць, захоўваць, але і па магчымасці адраджаць, ўзнаўляць тое, што знішчана віхурамі часу, стыхіямі, войнамі і недасведчанымі людзьмі. За гэта прырода аддзячыць спаўна – яна падорыць светлыя думкі, прыдасць зарад новых сіл і энергіі

Аб назвах страдаўніх і годных

(артыкул надрукаваны ў апошнім 14-м нумары Краязнаўчай газеты,
красавік 2013 года)

Аб старажытных беларускіх гідронімах яшчэ ў 1993 годзе мною быў падрыхтаваны вялікі артыкул для часопіса “Спадчына”. А яго назву - “Мова вады” - мне падказаў сам Ніл Гілевіч. Са студэнцкіх часоў займаюся гэтай тэматыкай. Таму з цікавасцю пачала чытаць артыкул Уладзіміра Сіўчыкава і канкрэтна радкі пра назву ракі Жодзінкі. Нагадаю, што адносна назвы гэтай ракі я выказвала сваю думку ў часопісе “Падарожнік” №4 за 1997 год ў краязнаўчым раздзеле “Наш край” у артыкуле “Бярэзіна і яе назвы”. Назвы басейна Бярэзіны ў сваёй пераважнай большасці даславянскія і гучаць для славянскага вуха вельмі таямніча і незразумела. Злева Бярэзіна прымае Гайну, Плісу, Рову, Чапу, Ушу, Пентрыцу, Усу, Свіслач, Продзвінку, Сведзь, а справа – Масковіцу, Жартайку, Лютку, Начу, Сху, Мужанку, Манчу, Гуцянку, Олу і іншыя прытокі. Для вопытнага гідраніміста ўсе гэтыя назвы не з’яўляюцца загадкай і даўно расшыфраваны, як і назва Жодзінка.

Древняя система номинации водных объектов Подвинья
и соседних бассейнов

Изучение древней гидронимии Подвинья на протяжении длительного периода позволили установить некоторые закономерности в назывании водных объектов, которые впервые были открыты автором благодаря сочетанию традиционных топонимических лингвистических методов и географического метода с привлечением подробных картографических и экспедиционных материалов при проведении топонимических исследований. Особое внимание придавалось изучению окружающего физико-географического ландшафта, морфологических и гидрометрических характеристик рек и озёр.
В процессе топонимических исследований были выявлены группы наиболее часто повторяющихся гидронимических элементов, происходящих от древних номенклатурных географических терминов, среди них элементы: БАЛ-, БЕР-, БУТ-, ВЕС-, ВЕР-, ВОГЗ-, ВОЙ-, ДАТ-, ДВ-, ДЕВ-, ДОБ-, ДР-, КАР-, КУД-, ЛЕМ-, ЛЕП-, ЛИТ-, ЛОШ-, ЛЮБ-. МАР-, МЕН-, МЕР-, МОЛ-, МОР-, МОС-, НАР-, НАЧ-, НЕМ-, ОРЛ-, ПОЛ-, РОС-, САВ-, САП-, САР-, СВ-, СП-, СЕС-, САЛ-, СОЛ-, СОС-, ТО-, ТУР-, УЛ-, ЧЕЧ-, ШОШ-, ЯНК- и др.

Зварот адміністратара да Таццяны Конан

Пажадана, каб аб’ёмныя матэрыялы Вы выкладалі не на сцяне клуба, а ў блогу. Цяпер па сутнасці артыкула. Калі Вы цікавіцеся тапаніміяй Баранавіцкага раёна трэба матэрыял збіраць не толькі па апублікаваных слоўніках, тым больш, што ў іх мноства памылак на сучасны погляд. Летам можаце зрабіць палявыя выезды, экспедыцыі, у зімовы час працаваць у архівах. Напрыклад, адшукаць прозвішчы і імёны былых землеўладальнікаў, ад якіх утвораны айконімы патранімічнага паходжання.
Назва в.Кутаўшчына не ўтворана ад назвы вадасховішча, хутчэй наадварот. А сама аснова КУТ- можа паходзіць або ад назвы сацыяльнай групы людзей кутнікаў, якія не мелі ўласнай зямлі, а пражывалі ў дамах іншых сялян-домагаспадароў. Або ад нейкай былой аддаленай мясцовасці, аб мінулым часе падзеі сведчыць суфікс –ШЧЫНА.
У группу фітатапонімаў, утвораных ад назваў раслін нельга напрамую ўключаць айконімы тыпу Бараўцы. БАРАЎЦЫ – гэта жыхары, якія жывуць ля бору. А ўжо ад назвы жыхароў утворана назва населенага пункта. Тое самае тычыцца паходжання айконімаў Шпакоўцы і Жабінцы. А вось назву Лозы можна смела перанесці ў раздзел фітатапонімаў. Іншае паходжанне ў падобных па гучанню назваў тыпу Лазы.
Самыя старыя назвы ў любым регіёне – гэта назвы рэк, азёр, балот. Іх назвы можна выявіць з дапамогай картаграфічнага матэрыяла, шляхам апытання старажылаў. Іх этымалогія самая складаная, часта памылковая. Як у выпадку з гідронімам Мышанка. У В.А.Жучкевіча назва ракі паходзіць быццам бы ад назвы звярка грызуна. На самай справе аснова іншая і ўсім вядомая - МОХ, МАШОК, толькі вакальнасць кораня не –О-, а –Ы-. А у назве ракі Мухавец, вакальнасць –У-. І самае цікавае, назва ракі Мышанкі і назва ракі Молчадзь роднасныя, утвораны ад адных і тых жа асноў. Як гэта даказаць? Для гэтага трэба добра трэба ведаць законы навукі лінгвістыкі, як утвараюцца тыя ці іншыя гукі і іх пераходы. У ангельскай мове мох – гэта MOSS. Такая ж аснова МОС- у назвах вядомых гідронімаў – Москва, Мосар, Москота, Маска. Гук –С- на іншым гукавым фоне можа даваць варыянт –Х-. Напрыклад, назва аднаго возера ў басейне Заходняй Дзвіны Освято, а другога Охват, а ў прынцыпе, гэтыя гідронімы - блізняты. Акрамя гэтага ў сваім развіцці з падняццем кончыка языка –С- пераходзіць у гук –Т-, а паміж імі заканамерна ўтвараецца гук –Л-. Такім чынам знешне непадобныя гідронімы Мосар, Молчадзь, Моталь, Моцяж маюць адну агульную махавую аснову і з’яўляюцца таксама фітатапонімамі. Заканамерны для мяне прыклад з слоўніка Жучкевіча, што р.Москота знаходзіцца ў сістэме р.Мологі (РФ). У адным арэале побач дзве асновы МОС- і МОЛ-. Вадзім Андрэевіч нават не здагадваўся ў свой час аб роднаснасці гэтых назваў.
Як бачыце, каб займацца тапанімікай толькі аднаго раёна, трэба не толькі ведаць гісторыю землеўладання, геаграфію, родную мову, але і валодаць па крайняй меры сотнямі назваў геаграфічнай наменклатуры на розных мовах, у тым ліку і старажытных. Поспехаў у гэтым накірунку!

Каментарый географа-тапаніміста Р.І.Аўчыннікавай да звароту П.С.Лопуха

Адразу хачу сказаць, што з вялікай павагай адношуся да Пятра Сцяпанавіча Лопуха і да Валянціны Пятроўны Лемцюговай.
Хачу падтрымаць тэзіс Валянціны Пятроўны, што навука тапаніміка – строгая навука, а не поле для эксперыментаў чыноўнікаў. Валянціна Пятроўна – тапаніміст ад філалогіі, яе былы апанент Раіса Лопух – тапаніміст ад картаграфіі. І ў гэтым ужо крыецца прычына нейкага супроцьстаяння. Сапраўдны тапаніміст павінен быць філолагам, гісторыкам, географам і картографам адначасова. Такія рысы належылі майму настаўніку Вадзіму Андрэевічу Жучкевічу.