аб артыкуле В.П.Лемцюговай

Каментарый географа-тапаніміста Р.І.Аўчыннікавай да звароту П.С.Лопуха

Адразу хачу сказаць, што з вялікай павагай адношуся да Пятра Сцяпанавіча Лопуха і да Валянціны Пятроўны Лемцюговай.
Хачу падтрымаць тэзіс Валянціны Пятроўны, што навука тапаніміка – строгая навука, а не поле для эксперыментаў чыноўнікаў. Валянціна Пятроўна – тапаніміст ад філалогіі, яе былы апанент Раіса Лопух – тапаніміст ад картаграфіі. І ў гэтым ужо крыецца прычына нейкага супроцьстаяння. Сапраўдны тапаніміст павінен быць філолагам, гісторыкам, географам і картографам адначасова. Такія рысы належылі майму настаўніку Вадзіму Андрэевічу Жучкевічу.
Валянціна Пятроўна ў многім мае рацыю. Беларускія назвы павінны быць сапраўды беларускімі, без перакладаў на іншую мову. Наконт беларускай лацініцы заўважу, што яна здаўна прымянялася ў нашым краі. Яе не прыдумалі нацыянальна свядомыя пісьменнікі ў пачатку 20-га стагоддзя. Так, мне прыходзіцца часта працаваць з архіўнымі матэрыяламі Полацкай уніяцкай духоўнай кансісторыі 18-19 стагоддзяў, дзе ўсе назвы беларускіх вёсак пададзены лацініцай. І гачэкі там таксама прысутнічаюць. Напісанне яснае для тагачасных жыхароў, ды і для сучасных беларусаў, палякаў, чэхаў, латышоў. Раней у часы пішучай машынкі былі спрэчкі па выкарыстанню дыякрытычных знакаў, цяпер у век камп’ютарнай вёрсткі аб іх можна забыць назаўсёды.
Што тычыцца выданых нарматыўных даведнікаў “Назвы населеных пунктаў” па абласцях Рэспублікі Беларусь, то тут адной заўвагай не абыйдуся. Ствараліся гэтыя даведнікі доўга на працягу 20 год. І хоць, як піша Лемцюгова, у гэтай справе Акадэмія Навук супрацоўнічала з рознымі ўстановамі ад школ да сельскіх саветаў, амаль у кожным нарматыве назваў ёсць сур’ёзныя памылкі. І вось чаму, хто працуе ў тых сельскіх саветах, ды школах? – прыезджыя, не мясцовыя спецыялісты. Яны не выраслі ў гэтых мясцінах, яны не чулі гэтыя назвы ад дзядоў і прадзедаў, не ведаюць асаблівасці вымаўлення мясцовасці. Каб не быць галаслоўнай, прывяду прыклады толькі па роднаму мне Лугаваслабадскому сельскаму савету Мінскага раёна. Старшынямі сельскага савета і дырэктарамі школ з пасляваенных часоў прызначаліся немясцовыя ўраджэнцы. Ведаючы гэта, каля 15 год назад я асабіста ў рукі Валянціне Пятроўне завезла матэрыялы па напісанню назваў вёсак сельскага савета, у тым ліку ўжо не існуючых. Ніводная заўвага не была ўлічана. Атрымалася як заўсёды.
Сама назва цэнтра сельскага савета вёскі Лугавая Слабада была прыдумана толькі ў 1981 годзе. Так яе рэфармаваў з былой назвы старшыня сельскага П.Трыказюк. Да гэтага вёска з 1600 года насіла назву Лагоўская Слабада, пасля ВАВ яе чужынцы ператварылі ў Лугаўскую Слабаду. У нарматыўным зборніку прыведзены варыянт назвы – Логавая Слабада. Але такога гістарычнага варыянта ніколі не існавала. Школа была Логаваслабадская, а вёска – толькі Лагоўская Слабада і на кірыліцы і на лацініцы. У аснове тапоніма ясны геаграфічны тэрмін ЛОГ. Навошта было перайначваць аснову назвы на ЛУГ. Проста так здалося прыгажэй сельскаму старшыні, былому школьнаму настаўніку працы. Ён жа замяніў назву вёсачкі Язвы на Вясёлкі. ЯЗВЫ ў геаграфіі – гэта вузкая глыбокая даліна, лог. Вёсачка, сапраўды знаходзіцца ля такога лога. А што азначае Вясёлкі для геаграфічнай характарыстыкі мясцовасці? Адказ ясны. Такая ж гісторыя з назвай паселішча Апчак-Горкі, у якой адразу праступае характарыстыка ландшафта, яе перайначылі на пасёлак Прывольны. Таму што мясцоваму дырэктару спадабалася назва пасёлка на цаліне, дзе ён быў студэнтам. Ён і перацягнуў гэтую савецкую назву з Казахстана пад Мінск. Нечага дадаваць, што апытанне мясцовых жыхароў ніхто не праводзіў.
Яшчэ прыклад - назва вёскі Сініло, у сярэднявечных Актах пісалася як Сініло, Сімло, Сінін. У расійскі перыяд пісары маглі пісаць як Сінело і Сеніло. Непадалёку ад вёскі ў той жа Пярэжырскай воласці Ігуменскага павета была і вёска Сінінка, абедзьве назвы яснай колеравай этымалогіі. Тое што корань СІН- падцвярджае назва дарэвалюцыйнага сельскага таварыства – Сінільскае. Які ж нарматыў быў устаноўлены зараз – Сіняло. Прыкра! А сапраўдная назва была дадзена варыянтна.
У 1819 годзе па рашэнню Дукорскага экс-дзівізарскага суда за даўгі частка зямель вядомага Лявона Ашторпа адыйшла да землеўладальнікаў Ксавера Азямблоўскага і Іоахіма Ельца. Першы заснаваў свой двор і паселішча Ксаверава, другі Іоахімова. Як народ захаваў вымаўленне гэтых назваў: Саварова і Еўхімова з націскам на “О”. Гэтыя варыянты ў нарматывах не прыведзены. Першая назва запісана як Ксавярова, другая – Яўхімова, хаця ніякага якання ў мясцовым вымаўленні ніколі не было. А дарожнікі наогул напісалі на прыпынку русіфіцыраваную назву Яфімава. У слоўніку Я.Рапановіча гэтая назва таксама была пададзена скажона. Дадам толькі, што месца, дзе пахаваны заснавальнік гэтай вёскі, вельмі сціплы і неблагі чалавек, аддадзена нядаўна пад будаўніцтва катэджа. А я тут успамінаю, што ў Маскве стаіць помнік заснавальніку Масквы Юрыю Далгарукаму. Унук пана Іоахіма Ельца быў урачом, многа добрага зрабіў для сваіх сялян у Лагоўскай Слабадзе, яго да гэтай пары памінаюць людзі такім жа добрым словам. На з’ездзе беларускіх урачоў у 1911 годзе ён распрацаваў план сельскай амбулаторыі. Такія і цяпер стаяць па Беларусі. А ён яшчэ быў і ваенным урачом 119 Каломенскага палка, які кватараваў у Мінску і праявіў сябе гераічна ў час Турэцкай і Першай Сусветнай войн. Такая наша народная памяць - крушым назвы і магілы.
Прывяду яшчэ адзін прыклад па змяненню мясцовай тапаніміі. У нарматыве прыведзена назва невялікай вёсачкі ля Сініло як Калодзежкі. Проста сорам, правільна Калодзішкі, тапонім утвораны ад тэрміна “невялікая калода”. На гэта ясна ўказвае памяншальны суфікс –ІШКІ. Такі ж суфікс мела знесенае да вайны паселішча Марцыбылішкі, пра якое Валянціна Пятроўна сама пісала ў адной з навуковых прац. Знішчэнне двух такіх тапонімаў, самых паўднёвых у беларускім арэале, можа зразумець толькі спецыяліст у галіне лінгвістычнай геаграфіі, а не чыноўнік, ці школьны настаўнік працы.
Пытанні ёсць і па іншых назвах. Напрыклад, па тапоніму Гузгалаўка, націск на першай аснове ГУЗ-. Акрамя яго ў зборніку падаецца выдуманы варыянт Гузгалаўка з націскам на другой аснове –ГАЛА-. Толькі кабінетны чалавек можа траціць так бяздумна народныя грошы на выдумванне такіх варыянтаў. А ведаеце як просты народ гаворыць – проста Гузалаўка, са стратай пачатковага гука другой асновы. Абедзьве асновы вельмі геаграфічныя. Першая ГУЗ- утворана ад мясцовага тэрміна ў значэнні “круглы невялікі ўзгорак”. Другая аснова –ГАЛА- азначае “нізіннае дрыгвяністае балота”. Хоць балота тое даўно асушылі, а ў айконіме яно да гэтай пары жыве. Сапраўды, новы двор колішні пан Алявінскі заснаваў пасля тых жа Дукорскіх перадзелаў зямлі на невялікім круглым узгорку, непадалёку ад Ігуменскага тракта, галоўнай транспартнай артэрыі з Мінска на поўдзень. Само пасяленне вакол былога панскага двара пачало засяляцца толькі ў 20-я гады мінулага стагоддзя. Так што, кожная назва суседніх вёсачак нясе за сабой не толькі філалагічную, або геаграфічную нагрузку, але і з’яўляецца адкрытай старонкай нашай гісторыі. Толькі трэба ўмела яе чытаць.
Добра, што назва вёскі Апчак зараз і па-беларуску і па-руску стала пісацца як Апчак. Але трэба абавязкова было ўказаць гістарычнае найменне Обчак. Працуючы з матэрыяламі па загінулых воінах у часы ВАВ, знаходжу сотні памылак толькі ў напісанні і прачытанні гэтага тапоніма. Зразумела, што ў час ваенных дзеянняў штабісты маглі напісаць гэтую назву з нейкімі памылкамі, але і цяпер пры занясенні дадзеных на электронны архіў ОБД-Мемарыял памылак не менш. Паспрабуйце пазнаць гэты тапонім у назвах: Абхаз, Абыхаз, Абгад, Абыгад, Абщат, Ончак, Ойчак, Общак і г.д. А цяпер падумайце куды могуць занесці чалавека з вёскі Абхаз? Карткі ваеннапалонных складаліся немцамі на нямецкай мове. Там і прозвішча, і назва населенага пункта чытаюцца даволі ясна. А як чытаюць пісары з Масквы. Прыклад па земляку ваеннапалоннаму М.С.Шабану, яго адрас на картцы: Minskaia geb. (пераклалі як Міасскі раён Чалябінскай вобласці), Aptschatskij s/s, Saworowo (назву вёскі немцы запісалі, як і цяпер людзі мясцовыя кажуць, а пераклалі ў архіве як в.Суворава). Вось такое памылковае прачытанне тапоніма нясе поўную змену яго адраснай функцыі і страту інфармацыі аб загінулым.
Так што мой вывад – нарматыўны зборнік патрабуе перагляду з прыцягненнем спецыялістаў розных навук: філолагаў, географаў, картографаў, гісторыкаў, краязнаўцаў і абавязкова мясцовых старажылаў.
У тапанімічныя камісіі і групы экспертаў пры ААН ад Беларусі павінны ўваходзіць тыя ж катэгорыі спецыялістаў, а не толькі філолагі і картографы. На апошнім паседжанні 2012 года экспертаў па тапаніміцы ў Нью-Йорку вялікая ўвага надавалася менавіта фіксацыі мясцовага вымаўлення тапонімаў. Быў прызнаны вопыт Ірландыі ў гэтым накірунку. Ад Беларусі не было прадстаўнікоў, толькі даслалі даклады.
Наконт стварэння банка тапонімаў і мікратапонімаў Беларусі - справа даўно патрэбная, але для гэтага праекта патрэбны грошы і дзяржаўная праграмма.