Наверх

аб артыкуле В.П.Лемцюговай

Опубликовано: 2168 дней назад (15 марта 2013)
Рубрика: Без рубрики
Редактировалось: 3 раза — последний 16 марта 2013
Просмотров: 1849
+7
Голосов: 7
Каментарый географа-тапаніміста Р.І.Аўчыннікавай да звароту П.С.Лопуха

Адразу хачу сказаць, што з вялікай павагай адношуся да Пятра Сцяпанавіча Лопуха і да Валянціны Пятроўны Лемцюговай.
Хачу падтрымаць тэзіс Валянціны Пятроўны, што навука тапаніміка – строгая навука, а не поле для эксперыментаў чыноўнікаў. Валянціна Пятроўна – тапаніміст ад філалогіі, яе былы апанент Раіса Лопух – тапаніміст ад картаграфіі. І ў гэтым ужо крыецца прычына нейкага супроцьстаяння. Сапраўдны тапаніміст павінен быць філолагам, гісторыкам, географам і картографам адначасова. Такія рысы належылі майму настаўніку Вадзіму Андрэевічу Жучкевічу.
Валянціна Пятроўна ў многім мае рацыю. Беларускія назвы павінны быць сапраўды беларускімі, без перакладаў на іншую мову. Наконт беларускай лацініцы заўважу, што яна здаўна прымянялася ў нашым краі. Яе не прыдумалі нацыянальна свядомыя пісьменнікі ў пачатку 20-га стагоддзя. Так, мне прыходзіцца часта працаваць з архіўнымі матэрыяламі Полацкай уніяцкай духоўнай кансісторыі 18-19 стагоддзяў, дзе ўсе назвы беларускіх вёсак пададзены лацініцай. І гачэкі там таксама прысутнічаюць. Напісанне яснае для тагачасных жыхароў, ды і для сучасных беларусаў, палякаў, чэхаў, латышоў. Раней у часы пішучай машынкі былі спрэчкі па выкарыстанню дыякрытычных знакаў, цяпер у век камп’ютарнай вёрсткі аб іх можна забыць назаўсёды.
Што тычыцца выданых нарматыўных даведнікаў “Назвы населеных пунктаў” па абласцях Рэспублікі Беларусь, то тут адной заўвагай не абыйдуся. Ствараліся гэтыя даведнікі доўга на працягу 20 год. І хоць, як піша Лемцюгова, у гэтай справе Акадэмія Навук супрацоўнічала з рознымі ўстановамі ад школ да сельскіх саветаў, амаль у кожным нарматыве назваў ёсць сур’ёзныя памылкі. І вось чаму, хто працуе ў тых сельскіх саветах, ды школах? – прыезджыя, не мясцовыя спецыялісты. Яны не выраслі ў гэтых мясцінах, яны не чулі гэтыя назвы ад дзядоў і прадзедаў, не ведаюць асаблівасці вымаўлення мясцовасці. Каб не быць галаслоўнай, прывяду прыклады толькі па роднаму мне Лугаваслабадскому сельскаму савету Мінскага раёна. Старшынямі сельскага савета і дырэктарамі школ з пасляваенных часоў прызначаліся немясцовыя ўраджэнцы. Ведаючы гэта, каля 15 год назад я асабіста ў рукі Валянціне Пятроўне завезла матэрыялы па напісанню назваў вёсак сельскага савета, у тым ліку ўжо не існуючых. Ніводная заўвага не была ўлічана. Атрымалася як заўсёды.
Сама назва цэнтра сельскага савета вёскі Лугавая Слабада была прыдумана толькі ў 1981 годзе. Так яе рэфармаваў з былой назвы старшыня сельскага П.Трыказюк. Да гэтага вёска з 1600 года насіла назву Лагоўская Слабада, пасля ВАВ яе чужынцы ператварылі ў Лугаўскую Слабаду. У нарматыўным зборніку прыведзены варыянт назвы – Логавая Слабада. Але такога гістарычнага варыянта ніколі не існавала. Школа была Логаваслабадская, а вёска – толькі Лагоўская Слабада і на кірыліцы і на лацініцы. У аснове тапоніма ясны геаграфічны тэрмін ЛОГ. Навошта было перайначваць аснову назвы на ЛУГ. Проста так здалося прыгажэй сельскаму старшыні, былому школьнаму настаўніку працы. Ён жа замяніў назву вёсачкі Язвы на Вясёлкі. ЯЗВЫ ў геаграфіі – гэта вузкая глыбокая даліна, лог. Вёсачка, сапраўды знаходзіцца ля такога лога. А што азначае Вясёлкі для геаграфічнай характарыстыкі мясцовасці? Адказ ясны. Такая ж гісторыя з назвай паселішча Апчак-Горкі, у якой адразу праступае характарыстыка ландшафта, яе перайначылі на пасёлак Прывольны. Таму што мясцоваму дырэктару спадабалася назва пасёлка на цаліне, дзе ён быў студэнтам. Ён і перацягнуў гэтую савецкую назву з Казахстана пад Мінск. Нечага дадаваць, што апытанне мясцовых жыхароў ніхто не праводзіў.
Яшчэ прыклад - назва вёскі Сініло, у сярэднявечных Актах пісалася як Сініло, Сімло, Сінін. У расійскі перыяд пісары маглі пісаць як Сінело і Сеніло. Непадалёку ад вёскі ў той жа Пярэжырскай воласці Ігуменскага павета была і вёска Сінінка, абедзьве назвы яснай колеравай этымалогіі. Тое што корань СІН- падцвярджае назва дарэвалюцыйнага сельскага таварыства – Сінільскае. Які ж нарматыў быў устаноўлены зараз – Сіняло. Прыкра! А сапраўдная назва была дадзена варыянтна.
У 1819 годзе па рашэнню Дукорскага экс-дзівізарскага суда за даўгі частка зямель вядомага Лявона Ашторпа адыйшла да землеўладальнікаў Ксавера Азямблоўскага і Іоахіма Ельца. Першы заснаваў свой двор і паселішча Ксаверава, другі Іоахімова. Як народ захаваў вымаўленне гэтых назваў: Саварова і Еўхімова з націскам на “О”. Гэтыя варыянты ў нарматывах не прыведзены. Першая назва запісана як Ксавярова, другая – Яўхімова, хаця ніякага якання ў мясцовым вымаўленні ніколі не было. А дарожнікі наогул напісалі на прыпынку русіфіцыраваную назву Яфімава. У слоўніку Я.Рапановіча гэтая назва таксама была пададзена скажона. Дадам толькі, што месца, дзе пахаваны заснавальнік гэтай вёскі, вельмі сціплы і неблагі чалавек, аддадзена нядаўна пад будаўніцтва катэджа. А я тут успамінаю, што ў Маскве стаіць помнік заснавальніку Масквы Юрыю Далгарукаму. Унук пана Іоахіма Ельца быў урачом, многа добрага зрабіў для сваіх сялян у Лагоўскай Слабадзе, яго да гэтай пары памінаюць людзі такім жа добрым словам. На з’ездзе беларускіх урачоў у 1911 годзе ён распрацаваў план сельскай амбулаторыі. Такія і цяпер стаяць па Беларусі. А ён яшчэ быў і ваенным урачом 119 Каломенскага палка, які кватараваў у Мінску і праявіў сябе гераічна ў час Турэцкай і Першай Сусветнай войн. Такая наша народная памяць - крушым назвы і магілы.
Прывяду яшчэ адзін прыклад па змяненню мясцовай тапаніміі. У нарматыве прыведзена назва невялікай вёсачкі ля Сініло як Калодзежкі. Проста сорам, правільна Калодзішкі, тапонім утвораны ад тэрміна “невялікая калода”. На гэта ясна ўказвае памяншальны суфікс –ІШКІ. Такі ж суфікс мела знесенае да вайны паселішча Марцыбылішкі, пра якое Валянціна Пятроўна сама пісала ў адной з навуковых прац. Знішчэнне двух такіх тапонімаў, самых паўднёвых у беларускім арэале, можа зразумець толькі спецыяліст у галіне лінгвістычнай геаграфіі, а не чыноўнік, ці школьны настаўнік працы.
Пытанні ёсць і па іншых назвах. Напрыклад, па тапоніму Гузгалаўка, націск на першай аснове ГУЗ-. Акрамя яго ў зборніку падаецца выдуманы варыянт Гузгалаўка з націскам на другой аснове –ГАЛА-. Толькі кабінетны чалавек можа траціць так бяздумна народныя грошы на выдумванне такіх варыянтаў. А ведаеце як просты народ гаворыць – проста Гузалаўка, са стратай пачатковага гука другой асновы. Абедзьве асновы вельмі геаграфічныя. Першая ГУЗ- утворана ад мясцовага тэрміна ў значэнні “круглы невялікі ўзгорак”. Другая аснова –ГАЛА- азначае “нізіннае дрыгвяністае балота”. Хоць балота тое даўно асушылі, а ў айконіме яно да гэтай пары жыве. Сапраўды, новы двор колішні пан Алявінскі заснаваў пасля тых жа Дукорскіх перадзелаў зямлі на невялікім круглым узгорку, непадалёку ад Ігуменскага тракта, галоўнай транспартнай артэрыі з Мінска на поўдзень. Само пасяленне вакол былога панскага двара пачало засяляцца толькі ў 20-я гады мінулага стагоддзя. Так што, кожная назва суседніх вёсачак нясе за сабой не толькі філалагічную, або геаграфічную нагрузку, але і з’яўляецца адкрытай старонкай нашай гісторыі. Толькі трэба ўмела яе чытаць.
Добра, што назва вёскі Апчак зараз і па-беларуску і па-руску стала пісацца як Апчак. Але трэба абавязкова было ўказаць гістарычнае найменне Обчак. Працуючы з матэрыяламі па загінулых воінах у часы ВАВ, знаходжу сотні памылак толькі ў напісанні і прачытанні гэтага тапоніма. Зразумела, што ў час ваенных дзеянняў штабісты маглі напісаць гэтую назву з нейкімі памылкамі, але і цяпер пры занясенні дадзеных на электронны архіў ОБД-Мемарыял памылак не менш. Паспрабуйце пазнаць гэты тапонім у назвах: Абхаз, Абыхаз, Абгад, Абыгад, Абщат, Ончак, Ойчак, Общак і г.д. А цяпер падумайце куды могуць занесці чалавека з вёскі Абхаз? Карткі ваеннапалонных складаліся немцамі на нямецкай мове. Там і прозвішча, і назва населенага пункта чытаюцца даволі ясна. А як чытаюць пісары з Масквы. Прыклад па земляку ваеннапалоннаму М.С.Шабану, яго адрас на картцы: Minskaia geb. (пераклалі як Міасскі раён Чалябінскай вобласці), Aptschatskij s/s, Saworowo (назву вёскі немцы запісалі, як і цяпер людзі мясцовыя кажуць, а пераклалі ў архіве як в.Суворава). Вось такое памылковае прачытанне тапоніма нясе поўную змену яго адраснай функцыі і страту інфармацыі аб загінулым.
Так што мой вывад – нарматыўны зборнік патрабуе перагляду з прыцягненнем спецыялістаў розных навук: філолагаў, географаў, картографаў, гісторыкаў, краязнаўцаў і абавязкова мясцовых старажылаў.
У тапанімічныя камісіі і групы экспертаў пры ААН ад Беларусі павінны ўваходзіць тыя ж катэгорыі спецыялістаў, а не толькі філолагі і картографы. На апошнім паседжанні 2012 года экспертаў па тапаніміцы ў Нью-Йорку вялікая ўвага надавалася менавіта фіксацыі мясцовага вымаўлення тапонімаў. Быў прызнаны вопыт Ірландыі ў гэтым накірунку. Ад Беларусі не было прадстаўнікоў, толькі даслалі даклады.
Наконт стварэння банка тапонімаў і мікратапонімаў Беларусі - справа даўно патрэбная, але для гэтага праекта патрэбны грошы і дзяржаўная праграмма.
Зварот да Т.Конан
Комментарии (4)
Pawel Pietkiewicz # 23 марта 2013 в 23:54 +1
Жаль, что многие населённые пункты Беларуси были переименованы в связи с становлением советской власти. К примеру: Койданово - Держинск, Игумен - Червень, Слатвин - Рованичи и т.д.
Condorita # 24 марта 2013 в 07:09 +1
Пропойск - Славгород, Хортово - Володарка и еще многие другие. Правда, Хортово опять переименовано в 90-е годы.
0 # 26 марта 2013 в 20:52 +1
По этому поводу, я думаю, рациональнее всего высказался Вадим Гигин в своей заметке "Битва за буквы"

Метрополитен всегда считался объектом стратегическим. В Москве до сих пор ходят легенды о каких-то секретных станциях и загадочных тоннелях. Говорят, что во времена оны бдительные жители столицы могли подозрительного гражданина, слишком уж интересующегося маршрутом метро, препроводить до ближайшего постового. Похоже, в Минске решили не отставать от Первопрестольной.

Что ни говори, а почти каждый из советских уроженцев в душе особист. Казалось бы, городские власти решились на вполне богоугодный поступок: продублировать названия станций минского метро латинскими буквами. Обратились за помощью к ученым, а те разработали такой вариант, что позавидует любой сотрудник первого отдела – ни один иностранец не может разобрать этот «новояз».

И все же белорусы – люди добрые, отзывчивые и даже трепетные. Несколько месяцев весь Байнет сочувствовал бедному американцу, который озадаченно пытался разобраться в схеме минского метро. Ведь к привычным латинским буквам были добавлены диакритики.

Чужая беда – наша беда. На днях минские власти наконец решили разобраться, как же им все-таки обозначать городские улицы и станции метро. Тем более что чемпионат мира по хоккею, под который и задумывалось это новвоведение, уже не за горами. Собрались, поговорили с часок, но ничего конкретного не решили. И вдруг панику в Интернете поднял вроде бы тихий и спокойный человек – Игорь Копылов, ученый секретарь Института языка и литературы Национальной академии наук, а по совместительству еще и председатель Топонимической комиссии НАН и член такой же комиссии, но уже при Совете министров.

Он упорно борется за сохранение белорусской латиницы («латинки») или, как принято ее называть в народе, «букв с закорючками». Игорь Леонович ссылается на решение Госкомимущества от 11 июня 2007 года, которое фактически узаконивает «латинку», и даже на мнение спецов из ООН. И все это хорошо, и очень даже правильно. Да вот только все высокие мнения и ответственные решения оказались малопрактичны и при первом столкновении с реальностью доказали свою полную нежизнеспособность.

Зачем продублировали названия станций и улиц латинским буквами? С обычной утилитарной целью – чтобы иностранцам было удобнее прочитать и сориентироваться в городе. А что получилось? Растерянные иностранные туристы вынуждены сначала разбираться с непонятной для них кириллицей, затем продираться через значки и закорючки, разработанные Копыловым и понравившиеся кому-то в ООН, а в результате распугивать прохожих минчан, разыскивая станцию «Плоска Джейкоба Коласа», «Ушод» или «Хрусока».

Я не буду вдаваться сейчас во все подробности отличий между разными вариантами передачи кирилличного письма латинским алфавитом. Нужно без обиняков сказать, что произошло на самом деле. Группа ученых, увлеченных идеей возрождения белорусской «латинки» и пользуясь вопиющей исторической безграмотностью некоторых наших чиновников, на определенном этапе сумела протащить и придать законный статус явлению, которое по своему происхождению имеет глубоко колониальный характер.

Белорусский язык, вся наша культура неразрывно связаны с кириллической традицией. Она освящена именами Кирилла Туровского и Евфросинии Полоцкой, Франциска Скорины и Афанасия Филипповича. На кириллице были написаны летописи и Статуты ВКЛ. В конце XVI века, одновременно с полонизацией, стала распространяться и латиница. Ее развитие совпало с кризисом старобелорусской культуры, практически полным исчезновением белорусского книгопечатания, братских школ на родном языке. Правда, в XIX – начале ХХ веков часть национальной интеллигенции также использовала «латинку». Но затем сознательно отказалась от нее. Возвращение к кириллице ознаменовало важнейший этап развития белорусского этноса – переход от «краевости» и «кресовости» к осознанию себя полноценной и самостоятельной нацией с богатым историческим прошлым.

Легализация «латинки», осуществленная на протяжении нескольких последних лет, не имееет никакого отношения ни к привлечению туристов, ни к удобству прочтения иностранцами белорусских названий. Признал это и сам «возмутитель спокойствия» Игорь Копылов. «Давайте смотреть правде в глаза, — сказал он в интервью порталу TUT.BY. – Приедут к нам на чемпионат мира не из Америки и не из Австралии или Великобритании, к нам приедут, в основном, из Европы. Для большинства европейцев латинка с диакритическими знаками – это абсолютно нормально. Для того, что освоить латинку, всего нужно знать несколько значков – выучить 7 букв. Я думаю, с этим можно справиться». Конечно, вполне можно справиться. А еще лучше тестировать иностранцев на знание белорусского языка в латинской транслитерации при получении визы. Можно внести и другие рационализаторские предложения. Например, снабжать каждого иностранного гражданина, пересекающего границы синеокой, аудиолекцией с пояснениями все того же Копылова.

Кстати, уважаемый ученый ошибается и с определением ареала любителей хоккея. На чемпионат мира приедут болельщики как раз из Америки. Как известно, хоккей наиболее популярен в трех основных географических зонах: Северной Америке, Скандинавии и Восточной Европе. Основную массу болельщиков и вовсе составят россияне. И отсюда следующий болезненный вопрос: а где названия на русском языке? Дело не только в приезжих с двуглавым орлом на паспорте. Ведь двуязычие в нашей стране никто не отменял. Русский – второй государственный. Если мы уже названия станций метро и улицы дублируем латинским алфавитом, то почему бы их не написать по-русски?

Я не знаю, какое решение будет принято чиновниками. Оставят ли они закорючки над буквами или сделают латинскую транслитерацию все же более близкой к жизни. Пока они обложились многочисленными инструкциями и экспертизами. Да вот только жизнь разбивает все эти важные бумажки с подписями и печатями в пух и прах. В конце концов, я очень уважаю ООН, еще больше Госкомимущество и полон безмерного трепета перед авторитетом Игоря Копылова, но только повод ли это ломать язык несчастному интуристу, который всего-то навсего хочет понять, до какой станции метро ему нужно доехать?
Pawel Pietkiewicz # 17 сентября 2013 в 13:43 0
Ne, my za translitarawali nasz jezyk, paslja translitaracyi jen ne moza stac angelskim, njameckim,tamu chai zamezniki wuczac belaruski jezyk. Ja z taksama ne magu prawdziwa czytac pa-angelsku, bo ja jago ne wedaju!